بازار مشتقات

بازار مشتقات این امکان را فراهم می کند تا قیمت ها و ریسک های اوراق بهادار، کالا و ارزها را کشف کنید. بازار مشتقات شامل دو استاندارد اصلی است؛ ابزارهای مبادله و معاملات منعقد شده میان کارگزاران و مشتریان. در این بازار از دو فرمت اصلی استفاده می شود: معاملات آتی یا اختیار معامله.

اختیار معامله قرارداد های قانونی هستند که از سمت یک فروشنده به یک خریدار در ازای مبلغ مشخص شده، فروخته می شوند. خریدار قرارداد این اختیار را دارد تا در بازه زمانی تعیین شده ای آن را بخرد یا بفروشد. در صورت پایان دوره مشخص شده، عدم درخواست اقدام برای پرداخت یا تمدید قرارداد و الزامات احتمالی، آن قرارداد را منقضی خواهد کرد. (1)

یکی از بازارهای مالی برای مبادلات، ابزارهای مشتقه است. یک مشتق از یک ابزار مالی امن با ارزش است که از یک دارایی بزرگ یا گروهی از دارایی های گرفته شده است. دارایی های مشتقه بین دو یا چند طرف به صورت پیمانکاری یا قراردادی هستند و قیمت آن ها با توجه به نوسانات دارایی، تغییر خواهد کرد.

متداول ترین دارایی اساسی برای مشتقات شامل سهام، اوراق قرضه، کالاها، ارزها، نرخ بهره و شاخص های بازار بورس است. این دارایی ها معمولا از طریق کارگزاری خریداری می شوند. (2)



شرکت کنندگان در بازار مشتقات را می توان به چهار گروه اصلی تقسیم نمود:
 
  • پوشش دهندگان ریسک (Hedgers)
هنگامی که فردی برای کاهش نوسانات قیمت در بازارهای مالی سرمایه گذاری کند و یکی از ابزارهای مالی برای بیمه فعالان اقتصادی در برابر ریسک محسوب می شوند. هدف اصلی این شرکت کنندگان آن است که قیمت دارایی ها را در مقابل تغییرات و نوسانات ناگهانی بازار بیمه کنند و آن را به حداقل برسانند.  (3) و (4)
  • بورس بازان (Speculators)
این دسته عمده شرکت کنندگان در بازار مشتقات را شامل می شود. آن ها بیشترین ریسک و خطر را به جان می خرند تا بیشترین سود را ببرند. این شامل خرید هر ابزار مالی یا دارایی است که یک سرمایه گذار حدس می زند تا در آینده به ارزش بالایی خواهد رسید. بورس بازان به دلیل داشتن انگیزه قوی برای سودآوری در آینده با ریسک های احتمالی رو به رو می شوند.

با این وجود عملیات بورس بازی به جای کمک به بازار اصلی، به آن لطمه های وارد می کند. با وجود این لطمه ها نقش آن ها می تواند مفید نیز باشد و باعث افزایش حجم مبادلات گردد و هزینه مبادلاتی که صورت می گیرند را کاهش دهد.

علاوه بر آن، نقدینگی اوراق افزایش می یابد و ریسک ها کاهش خواهد یافت. وجود پوشش دهندگان ریسک و بورس بازان در کنار هم باعث کنترل بازار مشتقات می شود. (3)
 
  • آربیتراژیست ها (Arbitrageurs)
آربیتراژ ها یا داوران، با زیر نظر گرفتن تغییرات چند بازار اوراق مشتقه، تفاوت های آن ها را به دست آورده و از این راه سود می کنند. به این ترتیب که دارایی را با قیمت معینی از بازاری خریداری کرده و در بازاری دیگر به قیمتی بالاتر می فروشند. به طور کل آن ها از اختلاف قیمت ناشی از سرمایه گذاری یک ابزار مالی مانند اوراق قرضه، سهام، مشتقات و غیره سود می برند. (3) و (4)
 
  • معامله گران حاشیه ای
در بازار مالی، بخش حاشیه (Margin) وثیقه ای است که توسط سرمایه گذار در یک ابزار مالی برای پوشش ریسک به صورت اعتباری، سرمایه گذاری می شود. مشابه با فعالیت شرکت کنندگان پوشش دهنده ریسک به نظر می رسد، امّا مشابه یک وثیقه عمل می کند.

مشتقات را می توان در بورس کالا معامله کرد. مشتقات فرابورس سهم بالایی از بازار مشتقات را تشکیل می دهند. به طور کل احتمال ریسک مقابله وجود دارد به این معنا که طرف های درگیر در یک معامله، تجارتی خصوصی و کنترل نشده انجام دهند و به همین سبب از ریسک بالایی برخوردار خواهد بود.
 

اشکال مختلف مشتقات

انواع مختلفی از مشتقات وجود دارد که می تواند برای مدیریت ریسک، شرکت در بورس و موقعیت های دیگر استفاده شود. بازار مشتقات، بازاری در حال رشد است، این مسئله به خصوص در کشور ما به تازگی مورد توجه قرار گرفته است. این بازار اجاره می دهد تا محصولاتی که از ریسک قابل تحملی برخوردار هستند مورد توجه قرار گیرند. ابزار های مشتقه با به اشتراک گذاری ریسک، این فرصت را ایجاد می کنند تا سرمایه گذاری با بازده ای بالاتر از بازده اوراق قرضه و سهام ارائه شوند.

قرارداد های آتی؛ همان طور که از نامش پیداست، قرارداد یا توافق نامه ای بین دو طرف برای خرید و تحویل دارایی با قیمت توافق شده در تاریخی در آینده است. معاملات آتی در بورس و نظام سرمایه از استانداردهای به خصوصی پیروی می کنند. معامله گران از قرارداد آتی استفاده می کنند تا ریسک را کاهش دهند یا از آن سود ببرند. طرف های درگیر در معاملات آتی موظف به تعهد خرید یا فروش دارایی هستند.



به عنوان مثال، تصور کنید در 6 آبان 1399، شرکتی قرار داد آتی نفت را با قیمت 62.22 دلار به ازاء هر بشکه خریداری کند، در حالی که این قرارداد در تاریخ 19 آذر همان سال منتقصی خواهد شد. با این موجود این شرکت به دلیل نیاز به نفت و نگرانی از بالا رفتن قیمت آن، دست به خرید می زند تا از ریسک جلوگیری کند.

چرا که فروشنده نفت موظف است تا 19 آذر 1399 قیمت نفت را به همان 62.22 بفروشد. حال فرض کنید در 19 آذر قیمت هر بشکه 80 دلار شود. در این صورت شرکت می تواند قرارداد آتی را بپذیرد، یا اگر دیگر نیازی به نفت نداشته باشد، می تواند قبل از انقضا، قرارداد را بفروشد و سود خود را حفظ کند؛ یا با انقضای آن به قرارداد پایان دهد.

تمام قراردادهای آتی با تحویل دارایی در زمان مشخص، منقضی نمی شوند. بسیاری از مشتقات به صورت نقدی تسویه می شوند، به این معنا که سود یا ضرر در تجارت صرفا یک جریان نقدی حسابداری به حساب کارگزاری معامله گر است. معاملات آتی سهام بورس و ابزارهای مشابه آن نوساناتی مشابه تغییر آب و هوا دارند و نمی توان به قطع گفت در سال آینده در آن روز باران خواهد بارید یا خیر. (2)
 

انواع قرارداده های بازار مشتقات

قراردادهای بازار مشتقات به چهار نوع زیر طبقه بندی می شوند:
 
  • اختیار معامله
اختیار معامله قراردادهای مشتقات هستند که به خریدار این حق را می دهند (امّا نه تعهدی) که بتوانند خرید یا فروش یک دارایی با قیمت مشخص را در طی یک دوره زمانی خاص انجام دهند. در کشور های غربی دو حالت رایج است. تا هر زمان قبل از تاریخ انقضا این امکان را دارند تا به خرید و فروش بپردازند و در برخی کشورها این معامله تنها در تاریخ انقضا قابل اجرا خواهد بود. (2)
 
  • قراردادهای آتی
قرارداد آتی آن دسته از قراردادهای استانداردی هستند که به افراد اجازه می دهند در بازه ای معین، به خرید و فروش با قیمت توافق شده بپردازند. طرفین قرارداد حق و تعهد دارند تا طبق توافقات انجام شده عمل کنند. این نوع قراردادها به صورت استاندارد در بازار ارز مبادله می شوند. (3)
 
  • سوآپ ها (Swaps)
سوآپ یا معاوضه یکی از ابزار مشتقه است. در این معامله طرفین قرارداد عواید ناشی از ابزار مالی خود را ارائه می دهند و با فرد مقابل، معامله خواهند کرد. سود چنین قراردادهایی وابسته به نوع ابزار مالی است که طرفین ارائه خواهند داد.

تعویض نرخ بهره و اوراق قرضه یکی از رایج ترین قراردادهای مبادله ای است. سوآپ ها از سال 1981 مورد استفاده قرار گرفته و اکنون جز مهمترین قراردادهای مالی مورد استفاده در دنیا هستند. (3)
 
  • پیمان آتی
معامله ای که در آن، خریدار و فروشنده برای تحویل کالا با جزئیاتی واضح، نسبت به محل و زمان تحویل آن به توافق برسند. قیمت در همان ابتدا مشخص خواهد شد و تا قبل از تاریخ تعیین شده، پرداختی انجام نخواهد شد.

این دسته از قرارداد ها مشابه با قرارداد های آتی استاندارد هستند. این نوع معاملات در بازار ارز انجام نمی شوند و حالتی غیر استاندارد دارند و قوانین و مقررات یک نهاد نظارتی مشخص را نخواهند داشت. آن ها مطابق با شرایطی که دو طرف قرارداد خواهند گذاشت، انجام می شوند. (2) و  (4)

مزایای بازار مشتقات

بازار مشتقات می تواند یک ابزار مفید برای مشاغل و سرمایه گذارن به طور یکسان باشد. آن ها راهی برای تثبیت قیمت ها و محافظت از سرمایه ها در برابر تغییرات نامطلوب نرخ ها و کاهش ریسک ها فراهم می کنند. علاوه بر آن، مشتقات غالبا می توانند در حاشیه (یعنی با وام های قرض گرفته شده) خریداری شوند و همین امر باعث می شود آن ها حتی ارزان تر از دیگر بازارها باشند.
 
  • حفظ قیمت ها
 
  • مقابله با ریسک
 
  • قابل استفاده با وام های قرضی
 
  • قابل استفاده در پروتفوی متنوع
 

معایب بازار مشتقات

ارزش گذاری بر بازار مشتقات دشوارتر است چرا که آن ها براساس قیمت دارایی های دیگر تعیین می شوند. خطرات ناشی از مشتقات فرابورس شامل ریسک طرف مقابل است که پیش بینی یا ارزش گذاری نیز دشوار است. بیشتر مشتقات نیز نسبت به تغییر در مدت زمان انقضا، هزینه نگهداری دارایی زیرین و نرخ بهره حساس هستند. این متغییرها تطابق کامل ارزش یک دارایی را دشوار می کنند.
 
  • ارزش گذاری بسیار سخت است
 
  • تابع پیش فرض طرف مقابل ( OTC)
 
  • پیچیدگی بالا
 
  • حساس نسبت به عوامل عرضه و تقاضا



همچنین از آنکه خود مشتق به تنهای ارزش ذاتی ندارند (براساس ارزش دارایی های اصلی ارزش آن ها مشخص می شود) در مقابل وضعیت بازار بسیار حساس هستند. با این وجود بازار مشتقات می تواند مانند اهرمی برای کاهش ریسک ها و کنترل قیمت ها باشد. در این بازار انحصار طلبی نباید وجود داشته باشد. برای جلوگیری از انحصار طلبی در این بازار لازم است تا تعداد معامله گران بالا باشد.

در این حالت تصمیم همه افراد به یک میزان ارزش خواهد داشت. در غیر این صورت، بازار به انحصار یک فرد یا شرکت در خواهد آمد و همه پذیرنده قیمت محسوب می شوند. تمامی اطلاعات باید در دسترس تمامی افراد شرکت کننده در این بازار قرار گیرد. تغییرات قیمت ها به طور کاملا تصادفی انجام خواهد شد تا شرایط و وضعیت تمامی شرکت کنندگان برای پیش بینی آینده یکسان باشد.
 
نتیجه گیری و جمع بندی
وجود تعداد بالای شرکت کنندگان در بازار مشتقات در صورتی وضعیت مطلوبی خواهد داشت که به تعداد قابل توجه ای هم تعداد فروشندگان بالا باشد و هم تعداد خریداران. اگر همه خریدار و یا همه فروشنده باشند، روند معاملات به طور کامل مختل و متوقف خواهد شد. برای ایجاد شرایطی مطلوب لازم است تا کارگزاران و متخصصان از ایجاد چنین فضایی جلوگیری کنند.

با وجود اشکالات گفته شده، بازار مشتقات می تواند تاثیرات قابل توجهی بر رشد اقتصادی کشور داشته باشد. با بهبود وضعیت اقتصادی، رفاه جامعه نیز به سطح مناسبی خواهد رسید. برآوردهای متخصصان با تجزیه و تحلیل داده ها در چندین کشور مختلف و بررسی رابطه میان بازار مشتقات و تولید ناخالص داخلی سرانه، نشان داده است که بازار مشتقات تاثیرات مثبتی بر اقتصاد و بهبود رفاه جامعه خواهد گذاشت. در نتیجه، با یک سیاست گذاری برای ترویج این بازار و البته کنترل و نظارت مناسب بر آن، می توان به نتیجه ای مثبت دست یافت.

پی نوشتها
  1. www.sciencedirect.com
  2. www.investopedia.com
  3. www.corporatefinanceinstitute.com
  4. www.wikifeqh.ir